Gravin Hedwige woelt in haar graf

Ruimtelijke belangen, een verdringingsmarkt

Toen ik er voor het laatst was, waren de bulldozers nog niet verschenen. Op Google Street View kun je nog steeds zien hoe het toen was. Je kunt over de kaarsrechte klinkerwegen lopen, tussen rijen populieren, akkers aan weerskanten, vette klei, en in de verte de dijk die de polder van de rivier scheidt. Het Google-autootje heeft zelfs een torenvalk gesnapt. En de borden met ‘Ontpolderen Nee!’ Het virtuele Google-landschap is nu een spooklandschap, en wat ik voel als ik vanaf de nieuwe zeedijk over deze kale, natte vlakte kijk, is alleen maar fantoompijn te noemen.

Dit is, dit was de Hertogin Hedwigepolder, op de grens van Nederland en België, aan de Westerschelde. Maar ‘aan’ is nu het verkeerde woord, want de polder is sinds 2022 de facto een deel van de rivier.

Aan de overkant van diezelfde rivier ligt een roze containerschip aan een Antwerpse loskade. De schepen van rederij Ever zijn grasgroen, die van Maersk zijn Albert Heijn-blauw. Dit roze schip is de One Inspiration, van de Japanse rederij Ocean Network Express, en kan 24.000 standaardcontainers vervoeren. Lengte: 400 meter. Diepgang: 16,5 meter.

Vechtscheiding

In 1839 werden Nederland en België het eens over de ‘vrije doorvaart’ van de Westerschelde. Dat was kort na de vechtscheiding van 1830 tussen de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden, en dat eerste akkoord ging vooral over loodsen, betonning en het verwijderen van wrakken – alles ter bevordering van de handel. Volgens de Belgen vloeit uit dat Scheidingsverdrag ook het op diepte houden van de rivier  voort.

Nederland zegt er formeel niets over, maar heeft sinds het begin van de twintigste eeuw vergunningen afgegeven voor baggerwerk. En naarmate de schepen groter werden, betekent ‘op diepte’ in Vlaamse ogen: steeds dieper, zodat nu zelfs reuzen als de One Inspiration, die tot de grootste schepen ter wereld behoren, de rivier kunnen opvaren tot aan Antwerpen.

Maar naarmate de rivier dieper werd uitgebaggerd, werd hij ook ruimer en gingen slikken en schorren langs de oevers verloren. ‘Nieuwe natuur’ moest dit ‘compenseren’, volgens Europese wetgeving en een waaier aan andere richtlijnen. Over het hoe en het waar is twintig jaar touwgetrokken, en hoewel ze een paar keer gered leek, werd de Hedwigepolder, die in de eeuw dat ze bestond nooit iemand kwaad heeft gedaan, ten slotte geofferd.

Maakbare natuur

‘Natuur was altijd precies daar waar mensen niet sterk of slim of resoluut genoeg waren geweest,’ heeft Koos van Zomeren geschreven. En nu is natuur ‘een schepping van de overheid.’ ‘Grappig: we hadden een maakbare samenleving in een niet-maakbare natuur en nu is het andersom, een maakbare natuur in een niet-maakbare samenleving.’

Intussen blijft de gravin woelen in haar graf. Zo vroeg de provincie Zeeland in een prijsvraag naar een nieuwe naam voor de polder die geen polder meer is, maar ‘intergetijdegbied’. Het voelt ‘alsof de laatste herinnering aan deze wandaad moet worden uitgewist,’ zei Johan Robesin, een kwieke bejaarde, voormalig Zeeuws Statenlid en een van degenen die tot het laatst actie heeft gevoerd tegen de ontpoldering. Onder de inzendingen: Verkwanselde Polder, Toilet van Antwerpen, PFAS-plas. De prijsvraag is daarna ingetrokken totdat er ‘weer ruimte is voor positiviteit’.

Nederland zou Nederland niet zijn als een stukje land of water behalve de natuur niet ook andere doelen moet dienen. Met de grond van de afgegraven zeedijk is in de ontpolderde polder een heuvel gemaakt. Grondoppervlak: vier hectare, een procent van het ontpolderde land. Daar moet een bezoekerscentrum op gebouwd worden, en een restaurant, ook bedoeld als ‘economische impuls’ voor Zeeuws-Vlaanderen.

Panoramaheuvel

Op de heuvel moet ook een radartoren van Rijkswaterstaat verrijzen, onderdeel van de bestaande Schelderadarketen die het scheepvaartverkeer begeleidt. Waarom die toren er moet komen is wel een beetje raadselachtig, want zowel richting Vlissingen als Antwerpen staat op korte afstand al zo’n toren.

Probleem: de berg is lager uitgevallen dan berekend, geen 30 maar 25 meter hoog. De radar moet op 63 meter boven NAP draaien. Twee opties: die heuvel moet hoger worden, of de toren. Over wie dat ‘meerwerk’ van zo’n vier ton moet betalen – de provincie Zeeland, de Vlamingen die de ‘panoramaheuvel’ hebben geboetseerd, of Rijkswaterstaat zelf – is nu ruzie.

Er spiraalde een witte Land Rover met blauwe bies op de deuren rond de berg. Een dienstauto van de Vlaamse Waterweg, zeg maar het Rijkswaterstaat van de buren. Hij staat een tijdje stil. Twee mannen, een draagt een fluorescerend vest, stappen uit en wandelen rond, zie ik door mijn verrekijker. Dan stappen ze weer in en verdwijnen achter de heuvel uit het zicht. Als ze door het hek de openbare weg weer bereiken, maak ik een praatje. Door de zware regenval van de laatste tijd is de grond op de heuvel gaan schuiven en scheuren, zegt de man zonder hesje. Dat had ik trouwens ook al gezien door mijn kijker. Er is nieuw gras ingezaaid en dat kwamen ze inspecteren. Wat er nu gaat gebeuren? Hij haalt zijn schouders op. ‘Welaan, dat is nu aan Nederland,’ zegt hij.

Knibbelcompromis

De zeedijk van de Hedwigepolder bestaat niet meer. Wat tot 1907 de zeedijk was voordat de Hedwigepolder werd drooggelegd is opnieuw de zeedijk, maar nu opgehoogd tot ‘deltahoogte’. Wat ik zag vanaf die nieuwe dijk: een slibvlakte vol meeuwen – oké, en wat steltlopers en bergeenden – die met het opkomend tij volliep totdat er niets meer boven het water uitstak, behalve, als je heel goed keek, de allerlaatste resten van twee oude wegen die elkaar haaks kruisten. En – daar hoefde je dan weer niet heel goed voor te kijken – die potsierlijke kleibult. Wat ik ook zag: hoe dit niet het win-win van de voorstanders is geworden, ‘parel van estuariene natuur’, maar gewoon het zoveelste Nederlandse knibbelcompromis, het zero-sum game van concurrerende belangen.

Het is de oorlog om de ruimte die in Nederland al decennia woedt. Benieuwd hoe de BoerBurgerBeweging (BBB), de politieke partij die in het komende kabinet alle ministeries op die verdringingsmarkt heeft gevraagd en gekregen – Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening; Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur – zulke belangen, die dus ook in haar eigen boezem woeden, denkt te gaan verzoenen.

Dit is een langere versie van een column voor NRC (‘Gravin Hedwige woelt in haar graf’, 20 juni 2024).